Η Ωφελιμοτητα της Τεχνης: Απο τον Γοργια του Πλατωνα στη Ζωγραφικη του Σημερα

Η Ωφελιμότητα της Τέχνης: Από τον Γοργία του Πλάτωνα στη Ζωγραφική του Σήμερα

Στον διάλογο Γοργίας, ο Πλάτωνας θέτει ένα από τα πιο κρίσιμα ερωτήματα για τη φύση της τέχνης: είναι η τέχνη πράξη γνώσης, ή απλώς τεχνική πειθούς; Ο Σωκράτης, αντιπαρατιθέμενος με τον σοφιστή Γοργία, επιχειρεί να διαχωρίσει την αληθινή τέχνη από το επιτήδευμα την τεχνική που προσφέρει εντύπωση και ευχαρίστηση, αλλά χωρίς ουσιαστική γνώση. Η ρητορική, λέει ο Γοργίας, είναι τέχνη επειδή πείθει. Ο Σωκράτης όμως ρωτά: πείθει για ποιο σκοπό; Με τι γνώση; Κι αν η πειθώ στερείται αιτιολόγησης, μήπως τότε δεν είναι καν τέχνη;

Για να καταστήσει αυτή τη διάκριση σαφέστερη, ο Σωκράτης επιστρατεύει το παράδειγμα της μαγειρικής και της ιατρικής. Η ιατρική είναι τέχνη γιατί διαθέτει γνώση και στοχεύει στην υγεία του σώματος. Αντίθετα, η μαγειρική λειτουργεί μέσω της γεύσης και της ευχαρίστησης, χωρίς να γνωρίζει τι πραγματικά ωφελεί το σώμα. Γι’ αυτό, δηλώνει χαρακτηριστικά:

«ἡ μαγειρικὴ οὐ τέχνη ἀλλὰ ἐπιτήδευμα ἐστίν» (Γοργίας 465a)

Αυτή η διάκριση είναι ουσιώδης: η τέχνη δεν κρίνεται από το αν είναι ευχάριστη, αλλά από το αν είναι ωφέλιμη με γνώση. Το επιτήδευμα εντυπωσιάζει· η τέχνη ωφελεί.

Με βάση αυτή τη φιλοσοφική αρχή, τίθεται το ερώτημα: η ζωγραφική σήμερα είναι τέχνη ή επιτήδευμα; Μας προσφέρει απλώς αισθητική απόλαυση, ή επιτελεί κάτι βαθύτερο; Σε έναν κόσμο ταχύτητας, εικόνων και αισθητικής πλημμύρας, η ζωγραφική κινδυνεύει να εκληφθεί ως διακοσμητικό θέαμα. Και όμως, υπάρχουν στιγμές, καλλιτέχνες και έργα που αποδεικνύουν το αντίθετο.

Η ζωγραφική είναι ωφέλιμη όταν δεν περιορίζεται στην αναπαράσταση, αλλά ανοίγει ορίζοντες που υπερβαίνουν το ορατό. Όταν αποκαλύπτει εκείνο που δεν φαίνεται στην πρώτη ματιά — το αθέατο μέσα στο οικείο — λειτουργεί όχι ως καθρέφτης της πραγματικότητας, αλλά ως φακός που την αναδιαμορφώνει. Είναι πράξη όρασης, αλλά και πράξη ανατροπής. Όταν μας κάνει να βλέπουμε αλλιώς τον κόσμο, να αμφισβητούμε τα προφανή και να νιώθουμε χωρίς ερμηνείες, τότε επιτελεί ουσιαστικό ρόλο. Δεν προσφέρει απαντήσεις — διεγείρει ερωτήματα. Και η συγκίνησή της δεν είναι απλή συναισθηματική αντίδραση, αλλά σπινθήρας σκέψης: ένας ψυχικός διάλογος με τη μορφή, το χρώμα, τη σιωπή. Έτσι, η ζωγραφική μετατρέπεται σε χώρο ωφέλειας όχι λειτουργικής αλλά υπαρξιακής — μια τέχνη που δεν είναι επιτήδευμα, αλλά αναγκαία απορία.

Όπως η ιατρική φροντίζει το σώμα, έτσι η ζωγραφική μπορεί να φροντίσει την όραση της ψυχής — να μας βγάλει απ’ τη ρουτίνα της εικόνας και να μας οδηγήσει σε έναν κόσμο εσωτερικής παρατήρησης. Όταν ο ζωγράφος δεν αποσκοπεί στον εντυπωσιασμό αλλά στην εμβάθυνση, τότε η ζωγραφική αποκτά νόημα και αιτία· τότε προσεγγίζει τον σωκρατικό ορισμό της τέχνης.

Ίσως, τελικά, η ουσία της ωφελιμότητας στην τέχνη να μην βρίσκεται στο «τι είναι» αλλά στο τι προκαλεί. Η πραγματική τέχνη δεν μας χαρίζει βεβαιότητες· μας δίνει τη δυνατότητα να σταθούμε απέναντι στο άγνωστο με μεγαλύτερη οξυδέρκεια και ευαισθησία. Και η ζωγραφική, μέσα από τη σιωπή των εικόνων, γίνεται λόγος που δεν μιλά, αλλά σκέφτεται βαθιά.